مصائب اجرای دوباره (۲)

متاسفانه هنوز هم تنها اجرای در دسترس عموم همان اجرای استودیویی قدیمی است. هر چند در سال‌های گذشته ارکستر استراسبورگ به رهبری «ایرج صهبایی» و تکنوازی «شهاب فیاض» (در فرانسه)، ارکستر زهی پارسیان با تکنوازی «پاشا هنجنی»، کوارتتی از پروژه‌ی «راه ابریشم»(؟) با تکنوازی «سیامک جهانگیری»، ارکستری لهستانی با تکنوازی «رسولی» و اخیرا هم بخش زهی ارکستر ناسیونال اوکراین به رهبری «ولادیمیر سیرنکو» و تکنوازی پاشا هنجنی؛ این اثر مجددا اجرا کرده‌اند اما حاصل کار آن‌ها تاکنون منتشر نشده است.

نیم نگاهی به فهرست اجراهای مجدد این قطعه نشان می‌دهد که نی‌ نوا تقریبا از بیشتر قطعات همگونه‌اش زیادتر اجرای مجدد شده است. درست به همین دلیل است که به نظر می‌رسد بررسی تجزیه و تحلیلی و شاید تطبیقی «نی نوا»های مختلف راهگشای برخی مسایل رویکرد به اجرای مجدد در ایران باشد.

از بین پنج اجرای زنده، اجرای اول، سوم و چهارم در ایران انجام نشده (۵) و همچنین از آن دو کنسرت هم که در ایران بوده (احتمالا) ضبطی در اختیار شنوندگان نیست، در بهترین شرایط تنها برخی از علاقه‌مندان توانسته‌اند کنسرت‌ها را ببینند. همین موضوع کار بررسی و احتمالا مقایسه‌ی اجراها را دشوار می‌کند.

برای اجتناب از این دشواری به جای مقایسه‌ی صرف چند اجرای غیر قابل دسترس برای اکثر خوانندگان، سعی شده ابندا قطعه‌ی نی نوا مورد بررسی تحلیلی قرار گیرد و سپس به از اجراهای مختلف (غیر از اولی) نمونه‌هایی ارائه شود. علاوه بر این سعی شده است اشاراتی تفسیر گونه (از زاویه‌ی نگاه نظریه‌ی موسیقی) به نقاط (به زعم این نوشته) کلیدی نی نوا بشود تا شاید راهی برای تفسیر مجدد و اجراهای دیگر قطعه باز شود.

به همین دلیل نتیجه افزون بر مقایسه‌ی محدود اجراهای مختلف پیشنهادی تفسیری برای بازگو کردن (یا بازشنیدن) روایتی دیگر از قطعه‌ی نی نوا خواهد بود (۶). بنابراین در این نوشتار تجزیه و تحلیل صرف و کامل نی نوا در این جا مد نظر نبوده است، چرا که در غیر این‌صورت باید به بررسی روابط قطعه با ساختار اجرایی نوا، فرم درونی قطعه و بسیاری چیزهای دیگر نیز پرداخته شود.

نگاهی به ساختار نی نوا

قطعه‌ای در نوای سل و چنان که آهنگساز می‌گوید قطعه‌ای برای نی و ارکستر زهی، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه بیش. قطعه‌ای که از بنیادش به چند صدایی فکر شده. مواد و مصالح ساختار این قطعه نیز به همین شکل و در نسبت با یکدیگر رشد یافته به عکس بسیاری از تجربه‌های جمعی در ایران که حاصل برنشانی یک ملودی مشهور بر بستری از هارمونی قرن هیجدهم اروپا هستند. اولین نکته‌ای که پیام این تفاوت را به شنونده می‌دهد چیزی است که برای سادگی می‌توان آن را «آکورد نی‌ نوا» نام گذاشت: دو، سل، ر همراه با دوبله شدن سل.

نقش‌ها تقریبا روشن است؛ شاهد (سل)، واخوان (دو) و احتمالا شاهد نهفت (به عنوان مهمترین درجه‌ی نوا غیر از شاهد و واخوان) همچنین ویژگی اوج گیرنده‌ی شدت‌وری (دینامیک) در و تغییرات رنگ در شکل‌گیری این آکورد نقش اساسی ایفا می‌کند.

شنونده آکوردی را می‌شنود که همزمان با اوج گرفتن شدتش از طریق تغییرات ظریف در رنگ و گذرهایی در بافت که به نت شاهد منتهی می‌شوند (۷)، حسی از شکل گرفتن تدریجی را القا می‌کند.

پی‌نوشت

۵. ضبط صحنه‌ای و شخصی اجرای کوارتت راه ابریشم در ایران به طور محدود در دسترس است.
۶. به همین دلیل توصیه می‌شود شنوندگان در صورت لزوم اجرای نی‌نوا را هنگام مطالعه مد نظر داشته یا به آن گوش کنند.
۷. این نوع گذرها را علیزاده از دانگ دوم به سوی پایین و از دانگ اول نوا به سمت بالا در نظر گرفته است، از دو سی لا سل یا ر می فا سل، به نظر می‌رسد نوع بالا رونده‌ی آن تاثیر فرودی قدرتمند‌تری دارد. شاید به علت شباهت با حرکت تحریر پروانه.