اپرایی که موسیقی یک ملت را شکل داد
اپرای لیلی و مجنون اثر اوزیر حاجی بیف (Uzeyir Hajibeyov) در دوازدهم ژانویه ۱۹۰۸ میلادی برای نخستین بار در باکو اجرا شد. آذربایجانی ها افتخار می کنند که این اپرا، اولین اپرایی است که نه در کشور آذربایجان بلکه در کل جهان اسلام بر روی صحنه رفته است. علاوه بر این، این اپرا اولین اثری است که در آن بداهه نوازی های مقام (mugam) سنتی آذربایجان در قالب اپرای اروپایی گنجانده شده است.
اپرای لیلی و مجنون داستان عاشقانه تراژیکی است که بر اساس شعری به همین عنوان از محمد فضولی شاعر قرن دهم (شمسی) ساخته شده است. داستان این اپرا ریشه در افسانه ی یک فئودال عرب دارد.
در زمان تهیه این مقاله، یعنی سال ۱۹۹۷، تنها یک نفر در باکو زنده بوده است که این اجرای تاریخی را در سال ۱۹۰۸ تماشا کرده است. رمضان خلیلوف در زمان نخستین اجرای این اپرا تنها هفت سال داشت! او اکنون خاطرات آن شب با شکوه که یک قرن پیش رخ دادند را بازگو می کند.
***
در زمان اولین اجرای اپرای لیلی و مجنون در باکو من هفت سال داشتم. من چچنی هستم و در سال ۱۹۰۰ در Grozny به دنیا آمد. من در ابتدا با اوزیر حاجی بیف دوست بودم اما بعد او با خاله کوچکتر من، ملیکا ترگولووا ازدواج کرد.
دو دایی من، علی و حنفی ترگولووا، در دوران تحصیلشان در مدرسه علوم دینی گوری در تفلیس در اوایل قرن بیستم با اوزیر دوست شده بودند. هر دوی آن ها در این اپرا مشارکت داشتند و بدین ترتیب من نیز درگیر آن شدم.
علی، رهبری ارکستر و نواختن ویولن را بر عهده داشت، حنفی هم رهبری کر و نقش نوفل را بر عهده داشت. نوفل فرماندهی نظامی بود که حفاظت از مجنون را بر عهده داشت.
آنها گاهی من را هم با خودشان به تمرین ها می بردند اما من آن قدر کوچک بودم که اهمیت آنچه در حال رخ دادن بود را درک نمی کردم.
اوزیر بیگ (ما از روی ادب اینگونه صدایش می کردیم) قول داده بود که اگر نمره هایم در مدرسه خوب شود، می توانم در برنامه افتتاحیه اپرا در سالن تئاتر تقی یف شرکت کنم. این سالن تئاتر که در سال ۱۸۸۰ ساخته شد، اولین سالنی بود که در باکو ساخته شد و حامی مالی آن هم زین العابدین تقی یف بود که از افراد با نفوذ در صنعت نفت بود. این سالن درست نزدیک دریا ساخته شد؛ همانجایی که اکنون تئاتر کمدی موزیکال قرار دارد.
به خاطر می آورم که در شب ۱۲ ژانویه ۱۹۰۸ سالن پر از تماشاچی بود. مادر و خاله ها و دیگر خویشاوندان ما از تفلیس برای تماشای برنامه به باکو آمده بودند. قرار بود برنامه ساعت ۷ شب آغاز شود. این سالن یکی از معدود سالن هایی بود که برق کشی شده بود. تماشاچی ها هم خودشان را پیاده، با اسب یا درشکه به سالن رسانده بودند.
به یاد می آورم که کنار مادرم در قسمت خاص بانوان نشستم. آن زمان هنوز زن ها اجازه نداشتند که بدون حجاب در مکان های عمومی حضور یابند. آنها همچنین اجازه نداشتند که با مردان در یک مکان بنشینند حتی با شوهرانشان. طبقه همکف برای مرد ها رزرو شده بود. زن ها باید در مکان های مشخصی در طبقه های دوم و سوم می نشستند. پرده خیلی نازکی که بیش تر شبیه تور ماهیگیران بود نیز جلوی قسمت زنان نصب شده بود تا آن ها را از دید دیگر تماشاگران خارج کند. قطعا چنین پرده ای مزاحم دید کامل و واضح صحنه نیز بود.
و اینک این اپرا برای اولین بار در ایران و جهان به شکل اپرای عروسکی لیلی و مجنون به روی صحنه می رود.
این اثر به کارگردانی بهروز غریب پور در دیماه سال جاری در تالار فردوسی به اجرا در خواهد آمد.