آروین صداقت کیش
تاریخچه
مجموعه‌ی فنون هارمونی سال‌ها در ایران شناخته شده است. تقریبا از زمان حضور«ژنرال لومر» و کار مدرسه‌ی موزیک نظام این فن هم به شکل رسمی در ایران تدریس شده است، بعدها با تاسیس مدرسه‌های موسیقی (وزیری، هنرستان عالی و ملی و…) همیشه هارمونی یکی از مواد اصلی درس‌ها بود. در سال‌های دور دو کتاب به عنوان منبع درسی مورد استفاده‌ی دانشجویان و هنرجویان قرار می‌گرفت: کتاب «ریشارد اشتور» و «تئودور دوبوا». در نیمه‌ی دوم دهه‌ی هفتاد یعنی از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸ تعدادی کتاب هارمونی ترجمه یا تالیف و روانه‌ی بازار شد: کتاب مشهور «والتر پیستون»، «هارمونی مدرن»ِ «ایگل فیلدهال»، «هارمونی قرن بیستم» نوشته‌ی «سِر پِرسی کِتی» و «هارمونی کلاسیک»ِ «سی. اچ. کیتسون». «هارمونی تحلیلی» نوشته‌ی «پرویز منصوری» هم در این میان به عنوان تنها اثر تالیفی (۱) به زبان فارسی باید نام برده شود.
برخی معلمان ترجمه‌های منتشر نشده به کار می‌بردند برای مثال ترجمه‌ی کتاب «هارمونی سنتی» اثر «پاول هیندمیت» که به صورت جزوه‌ی دست‌نویس تکثیر می‌شد.
این وضع حدود ۳۰ سال ادامه (۲) داشت. تا این‌که در نیمه‌ی دهه‌ی هشتاد به ناگاه مانند نیمه‌ی دهه‌ی هفتاد تعداد کتاب‌های هارمونی رو به افزایش نهاد. بعضی از این کتاب‌ها، نوشته یا ترجمه‌ی مدرسان این درس در سال‌های گذشته بود که در دوره‌ی پختگی یا بازنشستگی ایشان چاپ می‌شد و بعضی هم روش‌های نویافته‌ی تحصیل کردگان جدید و نیز کتاب‌هایی که در سال‌های نیمه‌ی دوم قرن بیستم در اروپا نوشته شده و حاوی برخی روش‌های آموزشی جدید یا نگاه‌های تحلیلی تازه بود. بدین ترتیب از ابتدای سال ۱۳۸۳ تا اواخر ۱۳۸۹ یعنی در مدت شش سال بیش ازتعداد کتاب‌هایی که در سی سال پس از چاپ هارمونی ریشارد اشتور چاپ شده بود، به طبع رسید (۳) و بعضی کتاب‌های قدیمی مانند والتر پیستون و تئودور دوبوا نیز تجدید چاپ شد.
معمولا چنین افزایشی در عناوین کتاب‌های منتشره نشان نوعی نیاز (حقیقی یا کاذب) در بازار نشر است. در مورد دلایل ایجاد این نیاز اطلاعات دقیقی در دست نیست، تنها می‌توان برای آن حدس‌هایی ارائه کرد. آموزش موسیقی غیر رسمی در ایران که در آموزشگاه‌های آزاد و کلاس‌های خصوصی انجام می‌شود در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. همچنین برخی مراکز آموزش عالی غیر انتفاعی تعداد دانشجویان رشته‌های موسیقی را افزایش داده‌اند.
بیشتر شدن تعداد هنرجویان به معنای افزایش مصرف کننده از یک سو و زیاد شدن تعداد کرسی‌های تدریس از سوی دیگر است؛ یعنی هم علاقه‌مندان خواندن زیاد می‌شوند و هم علاقه‌مندان نوشتن (یا ترجمه). نتیجه بسیار واضح است: افزون شدن تعداد عناوین منتشر شده. اما این تنها یک حدس است و با اطلاعات آماری خیلی دقیق پشتیبانی نمی‌شود. از طرف دیگر شاید بتوان موضوع را با بازنشستگی (یا در آستانه‌ی آن قرار گرفتن) تعدادی از معلمان این رشته مرتبط دانست،که در چنین دوره‌ای به فکر سر وسامان دادن به کارهای باقی‌مانده و انتشار آنها می‌افتند.
کتاب‌هایی که در دوره‌ی مورد بحث چاپ شد به ترتیب تاریخ انتشار عبارت است از:[۱] «آموزش هارمونی و تاریخ تحول» اثر دیتر دلاموته ترجمه‌ی پرویز منصوری ۱۳۸۳ «امین دژ»؛ [۲] «هارمونی کاربردی» اثر نیکلای ریمسکی کرساکف ترجمه‌ی وارطان ساهاکیان ۱۳۸۴ «سوره‌ی مهر»؛[۳] «هارمونی» اثر دبُفسکی، یِفسیِف، اسپاسُبین، ساکالُف ترجمه‌ی مسعود ابرهیمی ۱۳۸۵ «نشر افکار»؛ [۴] «هارمونی کاربردی: خودآموز هارمونی به زبان ساده» اثر آنا باتروُرث ترجمه‌ی رامین ورزنده ۱۳۸۵ «نشر چشمه»؛ [۵ الف] «هارمونی جامع کاربردی: کتاب اول» (۴) اثر کامبیز روشن‌روان ۱۳۸۵ «آموزشگاه آزاد موسیقی سرایش»؛[۵ ب] «هارمونی جامع کاربردی: کتاب دوم» اثر کامبیز روشن‌روان ۱۳۸۸ «آموزشگاه آزاد موسیقی سرایش»؛ [۶] «هارمُنی بر روی شستی‌های پیانو» اثر کارلُ پِدرُن ترجمه‌ی مصطفی کمال پورتراب ۱۳۸۶ «چنگ»؛ [۷] «هارمُنی، ملُدی، آهنگسازی» (۵) اثر پال استورمن ترجمه‌ی مهران ضیایی ۱۳۸۶ «چنگ»؛ [۸] «تمرین‌های هارمونی با پیانو» اثر ماکسیموف ترجمه‌ی مسعود ابراهیمی ۱۳۸۹ «نشر افکار»؛ [۹] «تاریخ تحول هارمونی» اثر شارل کوکلن ترجمه‌ی محسن الهامیان ۱۳۸۹ «دانشگاه هنر».
پی‌‌نوشت‌ها
(*) ویرایش نخست این مقاله در سال ۱۳۸۶ در شماره‌ی ۲۰ نشریه‌ی تخصصی فرهنگ و آهنگ با تیتر «افزایش عنوان» به چاپ رسید. از آنجا که از زمان نوشته شدن مقاله تا زمان آخرین ویرایش، چند عنوان به کتاب‌های هارمونی افزوده شده بود، نسخه‌ی حاضر را که حاوی بررسی کتاب‌های جدید نیز هست مختص گفتگوی هارمونیک آماده کردم.
۱- روح الله خالقی خیلی پیش از آن کتابی تحت عنوان هماهنگی موسیقی نوشته بود و درآن برداشت خود از فن هارمونی و بسطی از نظریات استادش علینقی وزیری را ارائه کرده بود. از آنجا که آن کتاب بیشتر به یافتن راهی برای هارمونی موسیقی ایرانی می‌پردازد، در شمول این بحث قرار نگرفت.
۲- تاریخ انتشار کتاب هارمونی ریشارد اشتور ۲۵۳۶ شاهنشاهی است.
۳- اگر به این عنوان‌ها «کارکرد هارمونی در قرن بیستم» اثر رالف توروک ترجمه‌ی محسن الهامیان ۱۳۸۷ «نشر افکار» و «عناصر موسیقی: کاربردها و مفاهیم» اثر رلف تیورک ترجمه‌ی سید علی‌رضا سیداحمدیان ۱۳۸۷ «ماهور» -که بخش‌هایی مفصل در آموزش هارمونی دارد- را نیز بیافزاییم تعداد کتاب‌های منتشر شده در این دوره‌ی کوتاه شش ساله تقریبا دو برابر سی سال قبل از آن خواهد شد.
۴- تاکنون جلد اول و دوم به بازار آمده است.
۵- تنها جلد اول از این مجموعه‌ی دو جلدی به بازار آمده است.
کتاب ( هم آهنگی موسیقی) نوشته استاد روح ا …. خالقی در خصوص آموزش هارمونی تونال کلاسیک غربی است و مربوط به هارمونیزه کردن مقام های موسیقی ایرانی و یافتن راهی برای هارمونیزه نمودن موسیقی ایرانی نیست. خود نویسنده نیز در آخرین صفحه کتاب به این نکته اشاره کرده که هم آهنگ کردن نغماتی که در مقام های ایرانی هستند و دارای فواصل ربع پرده ای نیز می باشند پس از اطلاع کامل از آنچه در این کتاب ( هم آهنگی موسیقی نوشته خالقی ) نوشته شده است راه دیگری دارد. و خوانندگان را به کتابی که در این رابطه توسط استاد وزیری قرار است چاپ شود هدایت کرده است. کاملا مشخص است که آقای آروین صداقت کیش اصلا کتاب هم آهنگی موسیقی نوشته استاد خالقی را ندیده و نخوانده است. وگرنه در پی نوشت ۱ چنین نظر پرت و اشتباهی نمی داد. این کتاب دو بار چاپ شده است. چاپ اول آن در سال ۱۳۲۰ شمسی و چاپ دوم در سال ۱۳۷۰ می باشد. به آقای صداقت کیش توصیه می کنم که قبل از نوشتن هر نکته و مطلبی کمی به خود زحمت داده و بروند خوب مطالعه و تحقیق کنند. این کتاب حاصل آموزش مکاتبه ای استاد خالقی با یکی از مدارس موسیقی فرانسه است و در زمان خود یعنی دهه بیست شمسی تنها کتاب مرجع هارمونی به زبان فارسی بود که به طور رسمی چاپ شده و در دسترس عموم مردم برای خرید قرار گرفت و در هنرستان موسیقی تدریس می شد. قبل از آن اساتید این فن به از روی تجربیات و آموزش های خود جزوه می دادند و یا اگر کتاب هایی هم چاپ شده بود. در دسترس همگان نبود. البته استاد وزیری هم جزو سوم کتاب موسیقی نظری خود را به آموزش هارمونی موسیقی کلاسیک غربی اختصاص داده اند که این کتاب هم در آبان ماه ۱۳۱۳ با چاپ سنگی چاپ شده است. که با مقایسه این دو کتاب هارمونی از وزیری و خالقی که تنها ۷ سال بین چاپ اول این دو کتاب فاصله است ارزش کتاب خالقی در آن زمان بهتر و بیشتر روشن می شود. زیرا کتاب خالقی بسیار پر بار تر و سیستماتیک تر و از لحاظ متد آموزشی حساب شده تر از کتاب وزیری نوشته شده است و این کتاب هنوز هم کتاب خوبی به شمار می آید زیرا دارای نکات آموزشی ای در خصوص هارمونی تونال هست که در بسیاری از کتب جدید هارمونی وجود ندارد و از آن جمله مباحث جالب آموزشی آن می توان به صفحه ۱۱ تا ۲۲ کتاب که مربوط به مبنای هم آهنگی است اشاره نمود.