گام فیثاغورس
مقام راست که یکى از مقامهاى دوازده گانه قدیم بوده است و امروز در دستگاه راست و پنج گانه ملاحظه مىشود، براساس همان گام اجرا مىشود. کریستن سن شرق شناس مشهور دانمارکى گوید: مقامهاى دوره ساسانى قبل از «باربد» موجود بوده است و آن استاد (باربد) اصلاحاتى انجام داد که آنها را باید منبع عمده موسیقى ایران و عرب بعد از اسلام دانست. یکى از الحان باربد که در کشورهاى شرق هنوز باقى است «راست». (۵)
نوع سابق الذکر (دوم) که خیام آورده با مقام عشاق موسیقى قدیم ایران مطابقت دارد. نوع عشاق جزو نوبات آندلسى است که از روزگار زریاب، نوازنده و خواننده مشهور بارگاه مهدى خلیفه عباسى از آن یاد شده است. (۶)
نوبات آندلس در واقع ترکیبى از یازده مقام بزرگ از بیست و چهار مقام است که از روزگار زریاب بجاى مانده است. زریاب نوازنده و موسیقى دان مشهور در سال ۲۰۶ ق به قرطبه در اندلس (اسپانیا) رفت و نزد عبد الرحمان دوم خلیفه آن زمان منزلت یافت. از بیست و چهار نوبتى که توسط زریاب تدوین شد، حدود نصف آن امروز در موسیقى مغرب شنیده مىشود. احتمال دارد «نوبت» مقامهاى موسیقى بوده است که در ساعات معین از روز و شب نواخته مىشده است یا اطلاق این واژه به آن علت بوده است که نوازندگان در پس پرده دیوان خلافت به نوبت در انتظار مىنشستهاند تا نوبت اجرا به آنها برسد.
استاد علینقى وزیرى به هنگام تدریس دستگاه ماهور به نگارنده یادآور شدند که مقام عشاق قدیم از نظر فواصل مانند دستگاه ماهور موسیقى کنونى بوده است و مقام عشاق با گوشه عشاق که در آواز دشتى یا اصفهان نواخته مىشود یکى نیست و اگر چه نام آنها یکى است از نظر فواصل این دو متفاوت هستند.
نوع سوم خیام: ۱۳۳-۱۸۲-۱۸۲ به گفته او توسط فارابى معرفى شده است ولى مألوف نیست. در فاصله اوّل این ذو الاربع مطابق پردههاى بین درجه دوم و سوم و درجه پنجم و ششم گام طبیعى (زارلن) است ولى فاصله آخر این نوع، تقریبا معادل فاصله بین نت e و d (کرن) است که در زمان خیام بقول او مألوف نبوده است.
فواصل گام طبیعى (زارلن)
نوع چهارم را خیام قوى و بسیار زیبا گفته است:۶۳ -۲۰۴-۲۳۱ فاصله بین نتهاى دوم و سوم این نوع همان پرده گام فیثاغور است.
نوع پنجم بقول خیام قوى و بهترین نوع نزد فارابى است: ۱۱۲-۱۸۲-۲۰۴
این نوع همان ذو الاربع گام طبیعى (زارلن) است.
نوع ششم را خیام زیبا نامیده است: ۱۵۰-۱۶۴-۱۸۲
فاصله بین نت اوّل و دوم این نوع همان پرده بین نت d و e از گام طبیعى (زارلن)است، (فاصله بین درجه دوم و سوم گام مذکور) ولى فاصله بین نت اوّل و سوم این ذو الاربع تقریبا همان فاصله ساختارى دستگاه سهگاه، موسیقى نسبت دستگاه امروز ایران است.
اگر نت b این گام کرن باشد مىتوان دستگاه سهگاه d را با شاهد f سرى (سهگاه چپ کوک در ویلن)اجرا کرد. پایه چهار مضراب مشهور «زنگ شتر» ساخته استاد ابوالحسین صبا در سهگاه g بانت شاهد b کرن و e کرن (سهگاه راست کوک در ویولون) برهمان فاصله ساختارى سابق الذکر استوار است.
نوع هفتم را خیام زیبا خوانده است: ۸۵-۱۸۲-۲۳۱
فاصله بین درجه اوّل و دوم آن مشابه نوع اول خیام است و فاصله بین درجه دوم و سوم این ذو الاربع مطابق گام طبیعى (زارلن) است ولى فاصله بین درجه سوم و چهارم این نوع با اختلاف ۵ نسبت همان فاصله نیم پرده (-۹۰ سنت) گام فیثاغورس است.
نوع هشتم را خیام قوى دانسته است که آن را فارابى نیز آورده است. خیام گوید این نوع به مناسبت فاصله طنینى که دارد موافق و همخوان نیست: ۱۲۹-۱۶۴-۲۰۴
منظور خیام از فاصله طنینى همان فاصله بین درجه یک و دوم ذو الاربع است که یک پرده گام طبیعى (زارلن) و فیثاغورس است.
پی نوشت:
۵- آرتور کریستین سن «نکتههایى از موسیقى دوره ساسانیان» مجله موسیقى، سال سوم شماره ۶(۱۳۳۵ ه ش)ص ۵۹.
۶- محمد حسین آریان «نوبات و مرشحات اندلسى» کتاب ماهور، ج ۳ تهران، ۱۳۷۲ ص ۹۱.
خیلی ها دوست داشتن خیام رو هم مسلک خودشون جلوه بدن. چون به سعدی و حافظ و … زورشون نرسیده. خیلی ممنون از این مطالب خوب و پر بار. موفق باشید.