ساسان سپنتا
در بین سایر فواصل ذو الاربعهای بیست و یک گانه خیام، علاوه بر فاصله دوم بزرگ که در قدیم آن را «طنینی» مینامیدند (۲۰۴ سنت) و فاصله نیم پرده (دوم کوچک) که در گذشته «بقیه» نامیده میشد (و حدود ۹۰ سنت بود) فواصل دیگری مانند یک پرده گام طبیعی (زارلن:۱۸۲ سنت) نیز در سومین، پنجمین، ششمین، هفتمین و گونه هفتم از سومین نوع ملون خیام آمده و فاصله نتهای کرن (d-e) در سومین ذو الاربع وی به کار رفته است. با اینکه خیام مینویسد، فارابی کاربرد دو پرده از گام طبیعی و فاصله اخیر را بیان داشته است، مع الوصف آن را مطبوع نمیشمارد و طبیعی است که امروز نیز این ذو الاربع به گوش خوشآهنگ نباشد.
خیام در رساله خود یادآور شده است که وقتی نسبتها خیلی کوچک شود، نغمهها به گوش خوشآیند نیست و این میرساند که وی فقط به محاسبات ریاضی اکتفا نکرده و خود نیز دارای حس تشخیص نغمات موسیقی مطبوع بوده است و احتمال دارد مانند اکثر شعرای آن عهد، به صورت عملی هم دستی در نوازندگی ساز داشته بوده باشد.
فاصله آغازی ذو الاربعهای تألیفی خیام، با اختلاف ۳۶ سنت، همان فاصله شروع دستگاه سهگاه امروزی است. ولی سه فاصله بعدی آنها با درجات گام سهگاه تطابق ندارد. دو فاصلهی دوم و سوم ذو الاربع بعد از ردیف ۸ خیام (نوع دیگری که ابن سینا آورده است) در دستگاه همایون و گوشه شوشتری – که جزو موسیقی سنّتی امروز ایران نواخته میشود – نیز موجود است.
مجموع فواصل ذو الاربعهای خیام، اغلب با ذو الاربعهای گام فیثاغورس و گام طبیعی (زارلن) مطابق است و در حدود ۲ سنت با ذو الاربع مرسوم موسیقی کنونی ایران تفاوت دارد. از قیاس ابعاد ذو الاربعهای رساله خیام چنین برمیآید، جز معدودی از آنها که یادآور شدم، بقیه ابعاد در موسیقی دستگاهی کنونی ایران مرسوم نیست. برخی از این ابعاد به گوش خود خیام نیز خوشآیند نبوده است.
با محاسبه، معلوم میشود که برخی فواصل گام طبیعی (زارلن) که در ذو الاربعهای مذکور آمده، در طول زمان راه تعدیل پیموده است و به گام تعدیلشده باخ(ف. ۱۷۵۰ م) نیز نزدیک است. در اینجا باید افزود که فارابی در تقسیم ذو الاربع به سه بعد، گام معتدل را در عمل موسیقی پذیرفته و با واحد خود، آن فواصل را به صورت ۱۲-۲۴-۲۴ پیشنهاد کرده است. (-:ابونصر فارابی ۱۳۷۵)
توضیح
(۱). نتایج عرضه شده گام موسیقی کنونی ایران و مقایسه آنها با آرای خیام، حاصل بررسیهای آزمایشگاهی نگارنده است.
(۲). واحد سنت (Cent) از ابتکارهای الکساندر ج. الیس دانشمند انگلیسی است. او یک اکتاو موسیقی را در گام تعدیل شده، به ۱۲۰۰ سنت تقسیم کرده است.
کتابنامه
آریان، م. ح. «نوبات و موشحات اندلسی». ۱۳۷۲. کتاب ماهور. ج ۳، تهران.
اصفهانیان، داود و سپنتا، ساسان. ۱۳۷۰(بهار و تابستان). «رسالهای از خواجه نصیر الدین طوسی در علم موسیقی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، س ۳۴، ش ش ۱۳۸-۱۳۹.
برکشلی، مهدی. ۱۳۵۷. اندیشه های علمی فارابی درباره موسیقی (مجموعه سخنرانیهای مهدی برکشلی). تهران: پژوهشگاه موسیقیشناسی ایران.
-. ۱۳۵۹. «موسیقی ابن سینا»، مجموعه مقالات و سخنرانیهای هزاره ابن سینا. ۲-۷ اسفند، تهران: انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ص ص ۳۰۷-۳۲۹.
حافظ (مراغی)، عبد القادر بن غیبی. ۱۳۷۰. شرح ادوار با متن ادوار و زائد القوائد، به اهتمام تقی بینش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
خیام، عمر بن ابراهیم. ۱۳۱۴. رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس. به اهتمام تقی ارانی، تهران: چاپخانه سیروس.
سپنتا، ساسان. ۱۳۷۷. «بررسیهای جدید آزمایشگاهی در مورد گام موسیقی ایران»، فصلنامهی ماهور، س ۱، ش ۱، تهران.
فارابی، ابونصر. ۱۳۷۵. کتاب موسیقی کبیر، ترجمهی آذرتاش آذرنوش، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همایی، جلال الدین. ۱۳۴۶. خیامینامه، ج ۱، تهران: انجمن آثار ملی.
هوشیار، صفورا و باقری، محمد. ۱۳۷۶. «رساله موسیقی خیام از دیدگاه ریاضیات»، رهپویه هنر، ش ۴۳، تهران، ص ص ۴۲-۶۳.
فصلنامه فرهنگ
۱ نظر