بررسی ساختار و نقش دانگ‌های مورد استفاده در گوشه‌های راک ردیف میرزاعبدالله (۱۳)

نتایج
مقایسه‌ی ساختار دانگی گوشه‌های راک

ساختار و سیر حرکت دانگی گوشه‌های راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله و صفیر راک را می‌توان با یکدیگر مقایسه کرد.

راک هندی: R1-R2-R1-A-M3-M2.

راک کشمیر: M1-M2-R1-A-M3-M2.

راک عبدالله: R2-R1-R2-R1-A-M3-M2.

صفیر راک: S1-R2-R1-A-M3-M2.

با مقایسه‌ی این ساختارها، می‌توان به نتایج زیر دست یافت:
1- الگوی ثابتی که می‌توانیم آن را الگوی گوشه‌ی راک بنامیم و در تمامی گوشه‌ها ـ به‌استثنای گوشه‌ی راک کشمیر ـ دیده می‌شود، الگوی R2-R1-A-M3-M2 است.
2- در این الگوها، R1 (دانگ اوّل راک)، که با نت‌های سل‌ـ لاکرن‌ـ سی‌ـ دو تعریف می‌شود، دارای فنکسیونی دوگانه است:
کارکرد اوّل این دانگ در آغاز گوشه‌ها و حرکت بالارونده به سمت دانگ R2 (دوـ رـ می‌بمل‌ـ فا) مشاهده می‌شود، که در آن درجه‌ی هشتم (دوِ پایین‌دسته) مورد تأکید قرار می‌گیرد. دومین نقش این دانگ پس از گذر گوشه به دانگ R2 تعریف می‌شود، که برای زمینه‌سازی فرود گوشه و تأکید آن روی محور طنینی فاـ سل است؛ با تأکید بر نت سل به عنوان کرانه‌ی پایینی. ازاین‌رو، در تکرار دانگ اوّل راک، به دو دلیل، نت سل نقشی محوری دارد و مورد تأکید قرار می‌گیرد: حرکت پایین‌رونده‌ی گوشه به سمت دانگ سوم ماهور و تأکید طبیعی روی کرانه‌ی پایین دانگ سل‌ـ دو و تأکید بر محور مهم فاـ سل. در حقیقت، فاصله‌ی میان این دو نتْ مبین اختلاف دو دانگِ سوم ماهور و دانگِ اول راک است.
3- هویت گوشه‌ها بیش از هر چیز به دانگ آغازین‌شان بستگی دارد. راک هندی ضمن آنکه الگویی کلی را برای گوشه‌های راک معرفی می‌کند، که به شکلی ثابت در گوشه‌های بعدی کمابیش تکرار می‌شود، تأکیدی است بر دانگ‌های اصلی راک. راک کشمیر تأکید بیشتری روی ماهور و دانگ‌های اصلی آن دارد. راک عبدالله بر دانگ دوم راک، نیز همایون و مشخصاً حالات گوشه‌ی بیداد، تکیه دارد و بالاخره صفیر راک الگویی را برای مدگردی به شور معرفی می‌کند.
4- بنابر نتیجه‌ی شماره‌ی ۳، با استفاده‌ی مستقیم از انگاره‌ها و حالات گوشه‌های راک، می‌توان به دو دستگاه همایون و شور مدولاسیون داشت. گذشته از این، با تأکید بر تتراکرد سل‌ـ دو، می‌توان به دستگاه چهارگاه و اصفهان نیز مدولاسیون انجام داد.
5- بدون تأکید بر محور فاـ سل، هیچ‌گاه فرودی از دانگ اول راک (R1) به ماهور (M3) صورت نمی‌گیرد. در حقیقت، محور فاـ سل مفصِّل این دو دانگ منفصل است.
6- فضا برای ورود به راک با تثبیت دانگ سل‌ـ دو، که از سیر متصل دانگ‌های سه‌گانه‌ی اصلی ماهور جداست، در گوشه‌های پیشین، آغاز می‌شود.
7- درجه‌ی هفتم (سی)، مانند بسیاری از گوشه‌های دیگر ماهور، هنگامی ‌که ملُدی روی دانگ سل‌ـ دو (R1) تأکید دارد بکار است، امّا هنگامی که ملُدی به محدوده‌ی دانگ فاـ سی‌بمل یا (M3) وارد می‌شود، نیم‌پرده پایین می‌آید.

منابع

اسعدی، هومان
1382 «بنیادهای نظری موسیقی کلاسیک ایران، دستگاه به‌عنوان مجموعه‌ای چند مدی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۲۲: ۴۳ ـ ۵۶.

پایور، فرامرز
1389 ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی ـ هنری ماهور.

توکلی، بهراد
1388 «زاویه‌های پنهان، نگاهی به مبانی ساختاری موسیقی دستگاهی ایران»، نشریه‌ی فرهنگ و آهنگ، مرداد و شهریور، شماره‌ی ۲۶: ۲۷ ـ ۳۱.

تیورک، رالف
1387 عناصر موسیقی: مفاهیم و کاربردها، ترجمه‌ی محسن الهامیان، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی ـ هنری ماهور.

خالقی، روح‌الله
1317 نظری به موسیقی، تهران: انتشارات صفی علیشاه.

صفوت، داریوش و کارن، نلی
1388 موسیقی ملّی ایران، ترجمه‌ی سوسن سلیم‌زاده، تهران: کتاب‌سرای نیک.

طلایی، داریوش
1387 ردیف میرزاعبدالله، نت‌نویسی آموزشی و تحلیلی، تهران: نشر نی.
1372 نگرشی نو به تئوری موسیقی ایرانی، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی ـ هنری ماهور.

علیزاده، حسین
1387 دستور تار و سه‌تار دوره‌ی متوسطه، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی ـ هنری ماهور.

علیزاده، حسین و دیگران (گروه مؤلفان)
1388 مبانی نظری موسیقی ایرانی، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی ـ هنری ماهور.

فرهت، هرمز
1391 دستگاه در موسیقی ایرانی، ترجمه‌ی مهدی پورمحمد، تهران: انتشارات پارت.

کردمافی، سعید
1388 «بررسی پاره‌ای از امکانات بالقوه‌ی مدال در موسیقی دستگاهی ایران»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، شماره‌ی ۴۶: ۱۹ ـ ۷۲.

مهرانی، حسین
1389 کتاب سرایش، ج ۱، تهران: انتشارات پارت.

منابع شنیداری
مسعودیه، محمّدتقی
1387 ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی: مؤسسه‌ی فرهنگی ـ هنری ماهور.

مجله ماهور