بررسی ساختار و نقش دانگ‌های مورد استفاده در گوشه‌های راک ردیف میرزاعبدالله (۱۲)

صفیر راک

صفیر راک حسن‌ختامی است معنادار؛ در درجه‌ی اول، برای گوشه‌های راک و در درجه‌ی دوم، برای دستگاه ماهور. در این گوشه، دانگ‌هایی با خصوصیّات مشابه سه دستگاه به‌طور مستقیم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند: شور، همایون، و ماهور. از این‌رو، تعداد دانگ‌هایی که در این گوشه تعریف می‌شود یک دانگ بیشتر از گوشه‌های پیشین، یعنی پنج دانگ، است.

گوشه با تأکید بر نت سل پایین‌دسته، که آشکارا خارج از روال و دانگ‌های مورد استفاده در الگوی ثابت راک است، آغاز می‌شود. این تأکید، در حقیقت، دانگ رـ می‌کرن‌ـ فاـ سل را تعریف و تثبیت می‌کند.

این دانگ، که می‌توان آن را انتقال‌یافته‌ی دانگ اول شور به دو اکتاو بالاتر دانست، با نام اوج شناخته می‌شود و راهی است برای مدولاسیون به شور. با حرکتی پایین‌رونده، می‌کرن با ربع‌پرده کاهش به می‌بمل تغییر می‌کند. با این تغییر و با واردشدن دوباره‌ی نت دو (درجه‌ی هشتم)، دانگ گردی از دانگ اوج (رـ سل) به دانگ دوم راک (دوـ فا) انجام می‌شود.

در ادامه، سیر گوشه مشابه دیگر گوشه‌های راک دنبال می‌شود: بازگشت به دانگ اول راک و سپس تأکید بر فاصله‌ی طنینی محور فاـ سل و در نهایت، فرود به دانگ سوم و سپس دوم ماهور.

نکته‌ی قابل‌ذکر این است که حرکتی که در انتهای گوشه‌های پیشین راک انجام می‌شد و با الگویی بالارونده به دانگ اول شوشتری منتهی می‌شد و فضا را برای گوشه‌ی بعدی آماده می‌کرد، در انتهای این گوشه دیده نمی‌شود. در عوض، همین الگو، دقیقاً تا نت انتهایی دانگ سوم ماهور (سی‌بمل)، ادامه می‌یابد و سپس باز هم به دانگ دوم ماهور فرود می‌آید. دلیل این تفاوت نیز روشن است: استقرار گوشه در انتهای ردیف دستگاه ماهور و انتهای سلسله گوشه‌های راک و نیاز به فرود به محور اصلی ماهور.

در نهایت، باید اشاره کرد که گوشه‌ی صفیر راک، برخلاف دیگر گوشه‌های راک که ماهیتی رفت‌وبرگشتی دارند، دارای حرکتی واضح از بالا به پایین است. ساختار دانگ‌ها ـ و نه لزوماً ملُدی‌ها و فرازها ـ پایین‌رونده است و به دانگ دوم ماهور ختم می‌شود. ازاین‌رو، دانگ اول راک (R1) فقط یک‌بار و در حرکتی پایین‌رونده نواخته می‌شود و نقش بالارونده‌ی آن، با تأکید بیشتر روی درجه‌ی هشتم، در این گوشه دیده نمی‌شود.

ساختار دانگی گوشه‌ی صفیر راک به‌طور خلاصه در زیر آورده شده است، با این توضیح که دانگ اوج، که از یک نقطه‌نظر می‌توان آن را انتقال‌یافته‌ی دانگ اول شور به دو اکتاو بالاتر دانست، به‌عنوان دانگ اول شور (با علامت اختصاری S1) ذکر شده است. بدیهی است که نقش این دانگ در این منطقه‌ی صوتی صوتی، که به نام اوج مصطلح است، با نقش همین دانگ در منطقه‌ی صوتی بم ساز، که به نام درآمد خارا معروف است، می‌تواند متفاوت باشد؛ بااین‌حال، برای پرهیز از پیچیدگی‌های بیشتر، آن را مترادف دانگ اول شور فرض کرده‌ایم.

S1-R2-R1-A-M3-M2.