دوران انتقالی در تاریخ موسیقی و پس از آن (۱)

توضیح: این نوشته تلاشی برای پاسخ‌گویی به این سوال است: «چگونه می‌توان دریافت که ظرفیت و زایندگی یا عمر یک سبک موسیقایی رو به پایان است؟»

پرسش از چگونگی دریافتن به‌آخر رسیدن ظرفیت سبکی خاص در هنر به‌ویژه موسیقی، پرسش از آغاز دورانی است که می‌توانیم مقدمه‌ی آن را دوره‌ی انتقال بنامیم؛ دوره‌ای که در آن سبک، مکتب یا شیوه‌ای آرام‌آرام توانایی عرضه‌ی آثار نو و زاینده را از دست می‌دهد و صحنه را برای برآمدن سبکی نو می‌آراید؛ درحقیقت، به‌بحث گذاشتن توانایی منتقد در دریافت اتمام ظرفیت نوعی خاص از موسیقی، سخن گفتن از توانایی او در درک این دوران انتقالی است.

هرچند نمی‌توان در امور تاریخی به تئوری‌پردازی از جنس علوم تجربی دست زد، امّا با اغماض می‌توان خصوصیاتی کمابیش تکرارشونده را در اکثر دورانی که آنان را با برچسب «انتقالی» خطاب می‌کنند یافت: در دوران انتقال، آثار، نه وابسته به دوران پیش از خود هستند و نه دوران پس از خود. دل‌بستگی چندانی به دوران پیش از خود ندارند از این‌رو که باتوجّه به زمینه‌ -context- موجود، آثار سبکی پیش از آن احتمالاً تمام حرف‌ها را زده‌اند؛ تکیه‌ی چندانی به دوران پس از خود ندارند از آن رو که هنوز آن دوران فرا نرسیده، قوام نیافته، تعریف نشده و ویژگی‌هایش شکل نگرفته که دوران انتقالی بخواهد به آن متکی باشد.

در حقیقت، در دوران انتقال، آثار هنری خواستار تفاوت هستند، امّا هنوز نمی‌توانند روی پای خود بایستند و علی‌رغم میل خودشان، ناگزیر نگاهی به دوران پیش از خود دارند؛ به‌عبارت دیگر، آثار دوره‌ی انتقال،‌ در عین‌حال که می‌خواهند از قواعد و رویه‌های دوران پیش از خودشان بگریزند، تکیه‌گاهی جز آن ندارند.

اگر قرار باشد منتقدِ هم‌عصرِ آن «دوران انتقال» فرارسیدن عصری دیگرگونه و قریب‌الوقوع را پیش‌بینی کند، باید بتواند از دایره‌ی زمان حال پا را فراتر بگذارد از بیرون به زمانه‌اش نگاه کند یا به عبارت بهتر به خودآگاهی‌ای تاریخی از جایگاه خویش دست پیدا کند.

این امر، یعنی فراتر از زمان حال رفتن، به‌ناچار دو سر دارد:‌ یکی سربرگرداندن به‌عقب و دیدن آنجه که پیش از زمانه‌ی منتقد خلق شده است و سنجیدن شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با آثار هم‌عصر منتقد؛ مثلاً دوران اوج یک سبک موسیقایی؛ و سر دیگرش نیز رو به دنیای تاریک و ناشناخته‌ای است که آن زمان آینده‌ی پیش‌روی منتقد است. طبعاً منتقد پیش‌گو نیست، امّا برای فهمیدن آنچه در حال وقوع است راه‌هایی نامطمئن می‌تواند وجود داشته باشد که در ادامه سعی خواهم کرد بعضی از این راه‌ها را بازگو کنم.