بررسی اجمالی آثار شادروان
روح الله خالقی (قسمت هشتم)

در نخستین برنامه از رشته برنامه های ساز و سخن که به شناسایی دستگاهِ همایون اختصاص داشت، خالقی “شبِ جوانی” را معرّفی می نماید. متن ترانه و ثتِ آهنگ در کتابِ تصنیفهای استاد بنان آمده است.

۱.۱.۲۴ شبِ هجران
(افشاری، ترانه از دکتر غلامعلی رعدی آذرخشی، گلهای رنگارنگ برنامه های شماره ۲۲۸ و ۲۲۸ ب)
شبِ هجران در آغاز به عنوان برنامهِ عادی موسیقی ایرانی و با ارکستری نسبتاً ساده و در سطح سایر آثار آنزمان اجرا و پخش میگردد. امّا همین اثر بعدها در برنامه های گلهای رنگارنگ شماره های ۲۲۸ و ۲۲۸ ب به یکی از زیباترین و جاندارترین آثاری تبدیل میشود که تاکنون در مایهِ افشاری ساخته شده اند.

این آهنگ و ترانه را که گویا تنها اثر خالقی بر شعری از دکتر رعدی آذرخشی است، در کتابهای گوناگون ترانه های ایران و نیز در یادوارهِ استاد بنان (از نور تا نوا) مصیبت نامهِ عشق نامیده اند که احتمالاً پس از اجرای نهایی به آن اطلاق گردیده، زیرا تنها در این اجرا این لغات بکار برده میشوند و در اجرای نخست، این قسمت از ترانه خوانده نشده است.

این قطعه همانقدر که کوتاه و موجز است تأثیری ژرف بر شنوندهِ مشتاق باقی میگذارد؛ از یکسو دوزخ هجران و حسرت را با نالهِ کوتاه و مؤثّر قره نی به تصویر میکشد و بلافاصله شوق دمیدن بهشت را با پاساژهای قوی ویولون که با ریتم رقص شادمانی را نوید میدهد در دل شنونده زنده میسازد.

این اثر در گلهای رنگارنگ با دو بیتی معروفی از باباطاهر به پایان میرسد که در اجرای نخست موجود نیست. نه تنها این تفاوت، بلکه اجرای با عظمتِ همان آهنگِ سادهِ اولیّه نمایندهِ دو دورهِ متفاوتِ فکری و دو طرز تلقّی متفاوت از ارکستراسیون است.

در حالی که در اوّلین اجرا تمامی قسمتهای آهنگ از ریتمی یکسان و ملایم برخوردارند، در اجرای گلها همین اثر با ریتمهای متفاوت و تماماً تند عرضه میشود.

علاوه بر این در اجرای دوّم سازهای بادی شخصیّتِ مستقلّ خود را دارند و به دفعات حضور زیبای خویش را اعلام میدارند، در حالی که در اجرای اوّل در میان سایر سازها محو می شوند. این از آنجا مهم است که این سازها در این اثر نقشی کلیدی ایفا می کنند. اصولاً این دو اجرا آنقدر متفاوتند که گویی یکی تکرار دیگری نیست.

اجرای نخست هم ردیفِ ده ها اثر مشابهِ زمان خود است و اجرای گلها نمونه ای عالی از تنظیم و سازبندی را ارائه می کند. مشابهِ اجرای دوّم در موسیقی ایران بسیار کمیاب و انگشت شمار و تأثیر پرهیجان آن بر شنونده کم نظیر است.