مقصد خودِ راه می تواند باشد (۱)

بعد از توقفی یکساله بالاخره ارکستر ملی با تشکیلاتی جدید فعالیت خود را آغاز کرد. درباره دلایل توقف ارکستر ملی سال گذشته، شایعات بسیاری مطرح شد ولی هیچکدام به طور رسمی از طرف دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد و همچنین رهبر و در واقع پدر معنوی ارکستر ملی، فرهاد فخرالدینی تایید نشد؛ فخرالدینی در مدت این یکسال ترجیح داد سکوت کند.

شاید بد نباشد در این مجال مروری کنیم بر تاریخچه این ارکستر که پسوند «ملی» را همراه خود دارد؛ اصولا واژه ای به این نام جزء استانداردهای نامگذاری جهانی ارکستر نیست. این موضوع در میان اهالی موسیقی ایران شایع است که این نام پیشنهاد هوشنگ کامکار، موسیقیدان و آهنگساز نامدار ایران بوده است؛ البته با جستجویی میان نامهای ارکسترهای «مشهور و با سابقۀ دنیا» به واژۀ ارکستر ناسیونال یا به عبارتی ملی برخورد میکنیم ولی این پسوند به هیچ وجه به این معنا نیست که ترکیبی از سازهای خاص آن کشور و سازهای ارکستر سمفونیک را خواهیم دید، بلکه اکثراً با ارکستر سمفونیک هایی برخورد میکنیم با همان سنت جهانی ارکستر سمفونیک؛ ولی در قرن بیستم ارکسترهایی به مانند ارکستر ملی با بوجود آمدند که سازهای خاص کشورشان را در سازبندی ارکستر به طور ثابت داشتند و نامهایی مانند ملی را برای خود انتخاب کردند.

ارکستر ملی ایران به رهبری یا بهتر بگوییم، سرپرستی فرهاد فخرالدینی، ارکستری بود که بیشتر از اینکه وارث سنت موسیقی سمفونیک جهانی باشد، میراث دار ارکستر مدرسه عالی موسیقی به رهبری کلنل علینقی وزیری بود که بعدها توسط شاگرد وفادارش روح الله خالقی به رادیو آمد و ارکستر گلها نام گرفت.
بر خلاف نظر منتقدان وزیری که این ارکستر را ارکستری غربزده و شاگردان او را فرفیتۀ غرب میدانستند، همان زمان این ارکستر، تقریباً بی توجه به جریانات جهانی موسیقی کلاسیک، به فعالیت مشغول بود؛ نه آثاری که برای آن تصنیف میشد تحت تأثیر جریان موسیقی کلاسیک اوایل قرن بیستم بود، نه شیوه رهبری آن متمایل به استاندارد رهبری ارکستر بود که در آن دوران، در حال جهانی شدن بود.

در واقع این ارکسترها سعی داشتند، با توجه به تغییر ذائقۀ شنودگان موسیقیِ آن زمان که بر اساس شنیدن موسیقی های متنوع از اقصا نقاط جهان، مطالبات بیشتری از موسیقی داشتند، آثار گیراتری تصنیف کنند.

جالب اینجاست که در سینما نیز از نظر بعضی از منتقدان، سینمایی را میتوان ملی نامید که کمتر تأثیری از دیگر ملتها دارد و تنها خواسته های ملی را مورد نظر دارد، چیزی مانند آثار علی حاتمی که ممکن است درک آن برای غیر ایرانی مشکل باشد.

بررسی و ارزش داوری این دو دیدگاه نسبت به تصنیف آثار هنری، خود مجالی دیگر می طلبد که در حوصله این مطلب نیست؛ به ادامه سیر تاریخی ارکستر ملی میپردازیم…

با فراگیر شدن موسیقی کلاسیک غربی در ایران و پیشرفت سازمان ارکستر سمفونیک تهران، ارکستر اپرای تهران، ارکستر هنرستان عالی موسیقی، ارکستر ژونس موزیکال و… طبعاً گرایش به شنیدن موسیقی چند صدایی و غنی با نقش آفرینی بیشتر سازها و رنگ آمیزی بیشتر، افزایش پیدا میکرد. در این میان ارکستر رادیو که از نوازندگانی کارکشته و آشناتر به موسیقی کلاسیک نسبت به نوازندگان قدیمی ارکستر گلها، بهره میبرد، میتوانست این نیاز را تا حدی جوابگو باشد.

بعد از تغییراتی که در شیوه مدیریت ارکستر رادیو و تلویزیون ملی ایران پیش آمد فرهاد فخرالدینی که خود نوازنده این ارکستر بود، به خاطر سواد بالایی که در علم آهنگسازی داشت، ساز را کناری نهاد و چوب رهبری به دست گرفت؛ هرچند فخرالدینی هیچ وقت ارکستر را با استانداردهای جهانی رهبری ارکستر، رهبری نکرد ولی موفقیت او در مدیریت ارکستر باعث شد، او از سال ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۸ در همین پست بماند.

ارکستر رادیو و تلویزیون ملی ایران در آن زمان، ترکیبی از نوازندگان متوسط، خوب و عالی را در میان خود داشت، مایستر ارکستر، شجاع الدین لشکرلو نوازنده چیره دست ویولون و مسلط به نوازندگی به هر دو شیوه ایرانی و غربی بود که در قمستهایی سولوهای ویولون را هم مینواخت، دیگر نوازندگان این ارکستر مانند یوسف زمانی ها و اکبرپور که ذوق و سوادی در زمینه دانش آهنگسازی داشتند، در تغذیه این ارکستر همراهی میکردند.