سنتور و محدودیت‌ های صدای آن (۱)

مقاله ای که پیش رو دارید به قلم حسین دهلوی (احتمالاَ) در مجله موسیقی به چاپ رسیده است. در پایان این مقاله اشاره شده است که ادامه این مقاله در شماره های بعد به چاپ می‌رسد که در صورت به دست آوردن شماره های دیگر آن، این نوشته را به صورت کامل منتشر می‌کنیم. انتشار مجدد این مقاله از این نظر حائز اهمیت است که همچنان استفاده از سنتور کروماتیک در موسیقی ایران مورد بی توجهی قرار گرفته است و برای اجرای آثاری که نیاز به این نوع سنتور دارد، سازهای انگشت شماری در دسترس است که بعضی از آنها هم به دلیل عدم استفاده دچار مشکلاتی شده اند و لازم است سازسازان دوباره به ساخت چنین سازهایی بپردازند. مطالعه این نوشته از استاد فقید حسین دهلوی می‌تواند راهنمای این دست از علاقمندان موسیقی ارکسترال ایرانی باشد. (سردبیر)

سنتور، این ساز خوش صدای موسیقی سنتی که با صدای پرطنین خود در فراز و نشیب موسیقی ملی ما حضور مستمر داشته است، با همه سرعتی که می توان در اجرای آن به کار برد، به دلیل محدودیت خرک ها – که هر کدام از آن ها نماینده صدایی از نت های موسیقی هستند – امکان اجرای همه صداهای مورد نیاز موسیقی سنتی ما را در تمام سه اوکتاو وسعتی که دارد، به دست نمی دهد.

آنان که با موسیقی ایرانی به ویژه با اجرای این ساز ملی آشنایی لازم را دارند، به خوبی آگاهند که نوازندگان سنتور ناچارند از سویی برای اجرای هر دستگاه یا آواز، کوک سنتور را تغییر دهند و از سوی دیگر برای اجرای گوشه های مختلف یک دستگاه یا آواز، بعضی خرک های سیم زرد را با سیم های سفید به طور متفاوت کوک کنند که البته این عمل مطمئناً به منظور تأمین صدا های واخوان (مانند: تار، سه تار و برخی ساز های دیگر) برای تقویت صدای شاهدِ گوشه ها نیست، بلکه فقط تأمین صدا های مورد نیاز در اجرای گوشه های ردیف یک دستگاه یا آواز به کار برده می شود.

به همین سبب در نموداری که معمولاً برای کوک سنتور قبل از آموزش هر یک از دستگاه های موسیقی ایرانی داده می شود، برخی خرک های زرد و سفید و همچنین پشت خرک در اکتاو های مختلف، فاصله هشتم درست نیستند و بعضی از آن ها از نظر تأمین صداهای مورد نیاز به صورت هشتم کم، درست و یا هشتم کاسته کوک می شوند. برای مثال: اگر در اجرای درآمد و گوشه های اولیه دستگاه شور «سُل» خرک هفتم سنتور در سیم های سفید «ر بکار» کوک شود، معمولا همین خرک در سیم های زرد برای اجرای گوشه شهناز، صدای «رکرن» را تأمین می نماید.

این بدان معناست که با این کوک، امکان اجرای درآمد شور در سیم های زرد وجود ندارد و همچنین گوشه شهناز را نمی توان در سیم های سفید و یا پشت خرک اجرا کرد و منحصرا باید این گوشه را در سیم های زرد به اجرا درآورد.

به همین ترتیب مشکلات مشابهی برای اجرای دستگاه های دیگر موسیقی ایرانی در این ساز به فراوانی وجود دارد. به بیان دیگر، اگر صدای خرکی از این ساز با نت بعدی به فاصله یک پرده کوک شده باشد، به هیچ وجه نمی توان ضمن اجرا آن را به فاصله سه ربع پرده و یا نیم پرده تبدیل کرد؛ مگر آن که محل خرک تغییر داده شود که در این صورت از سویی به دقت صدای حاصل از این حرکت نمی توان به درستی اطمینان کرد و از سوی دیگر این روش باعث خواهد شد که در روند اجرای موسیقی وقفه غیرمنطقی و ناخواسته پیش آید.