طراحی و توسعه تیونر برای موسیقی کلاسیک ایرانی (۴)

۳- فواصل و کوک در نظام دستگاهی موسیقی ایرانی
این بخش مروری است بر نظام‌های کوک ارائه‌شده توسط مجید کیانی، هرمز فرهت و داریوش طلایی، در کنار نظام اعتدال مساوی ۲۴ ربع پرده‌ای علی‌نقی وزیری. با بهره‌گیری از دیدگاه‌های کهن و معاصر، نه فاصله اصلی را می‌توان برای موسیقی ایرانی در نظر گرفت:
۱. ربع‌پرده: ربع‌پرده‌ها یکی از ارکان اصلی نظام ۲۴ ربع پرده‌ای اعتدال مساوی وزیری‌اند، که اکتاو را به ۲۴ ربع پرده مساوی (هرکدام ۵۰ سنت) تقسیم می‌کند. این فاصله در نظام‌های دیگر کوک به طور دقیق ربع پرده نیست. به جز در موارد خاص مانند تزیین‌ها یا تریل‌ها، این فاصله به تنهایی در روند ملودی استفاده نمی‌شود.
۲. دوم کوچک (بقیه): دوم کوچک در موسیقی ایرانی، معادل نیم‌پرده در موسیقی غربی (۱۰۰ سنت) است و به‌طور معمول در بازه‌ای بین ۸۰ تا ۱۲۰ سنت نوسان دارد. این تفاوت‌ها بازتاب‌دهنده ساختار مقامی و نیازهای خاص هر مقام هستند (طلایی، ۱۳۷۲). معمول‌ترین اندازه برای این فاصله، ۹۰ سنت است.
۳. مجنب نوع اول (کوچک): فاصله‌ای که معمولاً کمتر از ۱۵۰ سنت است. اندازه دقیق آن بستگی به نظام کوک مورد استفاده دارد.
۴. مجنب نوع دوم (بزرگ): اندکی بزرگ‌تر از مجنب نوع اول اما کوچک‌تر از دوم بزرگ است. در دانگ-های موسیقی ایرانی، اغلب این فاصله در پی مجنب نوع اول (کوچک) ظاهر می‌شود.
۵. دوم بزرگ (طنینی): در حالی که دوم بزرگ در نظام اعتدال مساوی غربی دقیقاً ۲۰۰ سنت است، این فاصله در موسیقی ایرانی متغیر است و مقادیری میان ۱۸۰ تا ۲۲۰ سنت پیشنهاد شده است. نظریه‌پردازان فیثاغورثی مقدار ۲۰۳.۹۱ سنت را مناسب می‌دانند.
۶. طنینی نوع دوم (بیش‌طنینی): یک طنینی دیگر نیز در موسیقی ایرانی وجود دارد که اندازه آن در حدود ۲۱۱ تا ۲۴۰ سنت متغیر است. برخی این فاصله را حتی تا حدود ۲۷۰ سنت دانسته‌ و آن را «بیش‌طنینی» یا «دوم اضافی» (Plus) نامیده‌اند.
۷ و ۸. چهارم و پنجم درست: در موسیقی ایرانی، این فواصل با کوک فیثاغورثی تطابق دارند: چهارم درست معادل ۴۹۸ سنت (نسبت ۳:۴) و پنجم درست معادل ۷۰۲ سنت (نسبت ۲:۳)، هرچند موسیقی ایرانی به‌طور کامل بر پایه کوک فیثاغورثی نیست. همچنین این فواصل سنجه هایی اصلی برای کوک ساز به روش گوشی می‌باشند.
۹. اکتاو: همچون دیگر نظام‌های کوک، اکتاو در موسیقی کلاسیک ایرانی ۱۲۰۰ سنت دارد. اما نحوه تقسیم داخلی آن با اعتدال مساوی غربی متفاوت است و بازتاب‌دهنده ظرافت‌ها و ویژگی‌های میکروتونال منحصربه‌فرد موسیقی ایرانی است.