علیرضا میرعلی نقی

مقصود شیخ این است که کوچک‌ترین نسبت های بزرگ الذی بالکل است پس از آن نسبت سه ضعف پس از آن نسبت چهار ضعف که الذی بالکل مرتین نامیده می‌شود و بزرگ‌ترین نسبت های بزرگ که در موسیقی به‌کار برده می‌شود الذی بالکل مرتین است پس از آن نسبت سه ضعف پس از آن الذی بالکل اما در نبض بزرگ‌ترین نسبتهای بزرگ را الذی بالکل مرتین قرار نداده‌اند بلکه بزرگ‌تر را نسبت سه ضعف قرار داده‌اند مثل نسبت شش به دو، و این نسبت نسبه الکل و الخمسه نامیده می‌شود، زیرا که در این نسبت شش است به چهار و این نسبت مثل نسبت سه به دو است چه شش زائد است بر چهار به دو که نصف چهار است و این نسبت را الذی بالخمسه می‌نامند و در این نسبت نسبت چهار است به دو که الذی بالکل نامیده می‌شود پس نسبت سه ضعف عبارت است از نسبت ضعف که در نسبت دو به چهار به‌دست می‌آید در صورتی که مرکب شود با نسبت زائد به نصف که از نسبت شش به چهار پیدا می‌شود و بالجمله کمترین نسبت محسوسه بزرگ را نسبت سه ضعف قرار داده است و پس از این نسبت نسبت الذی بالکل که نسبت ضعف است مثل نسبت چهار به دو و پس از این نسبت وسطی محسوس می‌شود و اول آن نسبت مثل و نصف است که الذی بالخمسه نامیده می‌شود پس از آن نسبت الذی بالاربعه و الزائد ثلث است و اما از نسب کوچک مستعمل در موسیقی جز الزائد ربعاً در نبض دریافته نمی‌شود. (از موسیقی کتاب الشفاء و شرح قانون فخر‌الدین رازی اقتباس شد).

معلوم است که اگر یک نغمه مکرر شود چیزی از آن مناسب حال نیست اما وقتی که نغمه مختلف می‌شود از مجموع هر دو نغمه بعدی پیدا می‌شود و چون یک نغمه از دیگری بیش باشد میان آن دو نسبتی است، و این نسبت یا متنافر است یا متفق، و دو نغمه وقتی متوافق می‌باشند که اندازه تفاوت مانند متفاوت باشد یا به‌ فعل یا به قوت (و معنی قوت در اینجا آن است که از مکرر کردن نغمه آنچه این نغمه به قوت مثل آن است پیدا شود) و اگر چنین نباشد نغمتین متفق نبودند.

علامه مشکوه، شرح مشبع و مستوفایی در باب انتساب این نسخه به شخص شیخ‌الرئیس بیان داشته و با دلایل کافی، انتساب آن را به ابوعلی مسکویه رد کرده است و جالب اینکه یکی از دلایل او به مباحث «موسیقایی» ربط می‌یابد:

واضح است که متون آن زمان، برای امروز دیگر کاربرد عملی ندارد. زیرا در حال و هوا و فضای زندگی همان دوران طرح‌ریزی و استفاده می‌شده است و هیچ‌کدام از مفاهیم آن روز ـ حتی کمیت‌گراترین و اصطلاحاً فیزیکی‌ترین آنها ـ در دنیای امروز مصداق عملی و معینی ندارد.

با این همه، نویسنده در گفت‌وگوهایی که با بسیاری از موسیقیدانان، (از حرفه‌ای های اهل صحنه تا چهره‌های جدی دانشگاهی) درباره موسیقی‌درمانی داشته است، استقبال شورانگیزی از جانب آنان را مشاهده نکرده است، بی‌تردید، دوری فضاهای کار و تجربه موسیقیدانان از پزشکان و نداشتن فضای مشترک برای تبادل افکار و عقاید و دستاوردها، «حیاتی نبودن» و جدی گرفته نشدنِ موسیقی‌درمانی برای موسیقیدانان را نیز نباید از چشم دور داشت. اما یکی از چهره‌‌های جدی پژوهش در موسیقی، نظری دیگر دارد.

موسیقی‌درمانی (میوزیک‌تراپی) مقوله‌ای است اصطلاحاً «بینا‌ ـ رشته‌ای»،از علوم نسبتاً جدید با ریشه‌های قدیمی. جدید است از این بابت که شاید هنوز بیش از چند دهه از طرح و بررسی و تدوین مبانی اولیه آن در چهارچوب یک سیستم علمی نمی‌گذرد. در عین ‌حال، ریشه‌های بسیار قدیمی دارد زیرا می‌توان هنوز در قبایل بدوی آفریقا، مراسم سرخ‌پوستان، و همین‌طور جنوب ایران (تا یک دو دهه قبل که مراسم «زار» به سرپرستی «بابا»های اصیل این مراسم برگزار می‌شد) و بالاخص در بقایای تمدنهای قدیمی و استفاده از موسیقی در مراسم آئینی، نشانه‌های آن را جست‌وجو کرد. بشر از دیرباز به تأثیر جادویی موسیقی بر ژرفای روان ناخودآگاه پی برده و ارتباط بین تن و روان را از طریق تجربه مستقیم دریافته است.