کامیار صلواتی
آیا عنوان “مثنوی در موسیقی دستگاهی” به معنای معرفی و سپس بسط این گوشه در موسیقی دستگاهی نیست؟ و اگر پاسخ سوال پیشین مثبت است، این اتفاق چگونه رخ داده؟
جست و جوی ما در دفترچه‌ی سی‌دی اثر نتیجه‌ی مشخصی ندارد. بهمن کاظمی، نوازنده سه تار اثر، در تنها بخشی از نوشته‌اش که ممکن است در پاسخ به این سوال راهگشا باشد، چنین نوشته است: “مثنوی‌های این مجموعه چیزی فراتر از مشق و ردیف است که در ردیف‌های منتشر شده تاکنون شنیده شده‌اند… در مثنوی شور، گوشه‌ها به آرامی و به تدریج در پی یکدیگر قرار می‌گیرند و شنونده به پرده‌های بالاتر سوق داده می‌شود. اجرای ریتمیک در میانه‌ی مثنوی روایت را از مشق و درس جدا می‌کند. تقطیع کلمات با تحریرهای جدا کننده حائز اهمیّت است؛… همچنین اجرای مثنوی کردبیات در میانه‌ی شور منحصر به فرد است.
در مثنوی بیات ترک، گردش ملودی در گوشه های مختلف، از جمله قطار، و تحریرها و فرودهایی که حالات عرفانی و خانقاهی روایت را نمایان می‌کنند قابل توجه هستند.” فارغ از برخی اشکالات نگارشی، بدیهی‌ست که “به آرامی و به تدریج در پی یکدیگر آمدن گوشه‌ها و “سوق داده شدنشان به پرده های بالاتر” نه مساله پیچیده ایست، نه بدیع است و نه هیچ ربطی به مفهوم “مثنوی” دارد و در اکثر قریب به اتفاق اجراهای سنتی تر موسیقی کلاسیک ایرانی چنین مساله‌ای رعایت می شود. سایر خصوصیات ذکر شده مانند “منحصر به فرد بودن” اجرای مثنوی کرد بیات و دارا بودن حالات عرفانی، به غیر از آنکه توصیفاتی کلّی و گنگ هستند، کمکی به درک مساله‌ی ما نمی‌کنند.
مثنوی‌های اجرا شده ضمن آن که تا حد زیادی از خصوصیات ذکر شده برای مثنوی‌های ردیف بی‌بهره اند، تفاوت قابل تشخیصی با اجرای یک آواز رایج در دستگاه‌های ایرانی بر روی چند بیت شعر (در هر قالبی) ندارند؛ با این تفاوت که در معدودی از اجراها، برخلاف مثنوی‌های ردیف، چند بیت به طرز کمابیش یکسانی در محدوده مدال یک گوشه می‌مانند و بدون تغییر و تنوع چندانی در محتوای موسیقایی، اجرا می‌شوند. از این رو، هم چنان هدف و بداعت و اصالت (به معنای آنچه که اثر برای عرضه دارد) مبهم می‌ماند: به غیر از “نام” جذاب و گمراه کننده، این آلبوم به راستی چه ظرفیتی از موسیقی دستگاهی را می پروراند و بازنمایی می‌کند؟
نهایتاً باید اشاره کرد، آنگونه که کاظمی در دفترچه‌ی سی‌دی عنوان کرده، اجرای یک باره و زنده‌ی این اثر، هر چند از جهاتی قابل توجه و با ارزش است، اما از جنبه‌هایی دیگر (مانند فالشی‌ها و ناهماهنگی‌های کوچک میان نوازنده و خواننده)، نمی‌تواند حائز امتیازی خاص در مقابل اجرای استودیویی دانسته شود.
*تیتر نوشته برگرفته از مثنوی‌ای از جامی است، که در آلبوم “مثنوی” نیز اجرا شده است.
۱ نظر