ساسان سپنتا
خیام در رساله موسیقى خود ضمن ذکر انواع ذو الاربعها یا دانگهاى موسیقى زمان خود، فواصل بین نتهاى آن را با اعداد دریافتى معرفى کرده است. او در رساله خود از سه نوع ذو الاربع با نامهاى: قوى ملون و رخو یاد کرده است. موسیقىدانان قدیم گاه دو یا چند ذو الاربع را بطور متصل یا منفصل بهم مربوط میساختند و به اصطلاح فارابى آنها را «جنس» مىنامیدند.
آن جنسى را که یکى از ابعادش از نسبت مجموع دو بعد دیگر بزرگتر نباشد، جنس قوى و آن جنسى را که یکى از ابعادش از مجموع دو بعد دیگر بزرگتر باشد جنس لین (ملون) نامند.
در مقایسه با اصطلاحات موسیقى عصر حاضر، مىتوان جنس قوى را با ماژور و جنس لین را با مینور مقایسه کرد.
جنس رخو یا تألیفى آن است که یک فاصله بزرگتر از مجذور مجموع دو فاصله دیگر باشد.
فواصل استخراج شده از رساله خیام، را نگارنده با نتایج حاصله سنجشهاى قبلى آزمایشگاهى خود که از قدیمىترین آثار صوتى ضبط شده از استادان موسیقى دوره ناصر الدین شاه چون: محمد صادقخان سرور الملک، میرزا حبیب سماع حضور، میرزا عبداللّه، آقا حسینقلى و نایب اسداللّه که از استوانههاى موسیقى دستگاه حافظ الاصوات با تمهیدات فنى باز یافت صوتى کرده بودم و فواصل گامهاى موسیقائى اجرائى آنان را یاد آور شده بودم، مورد مقایسه و تحلیل قرار داده و ذو الاربعهاى اجرایى موسیقى هفت دستگاه کنونى ایرانى را به شرح زیر یادآور مىشوم:
اولین نوع ذو الاربع که خیام با عبارت «قوى و زیبا (اگر ۳۵ نباشد)» یاد کرده است عبارت است از:۳۵-۲۳۱-۲۳۱ که تقریبا مشابهتى به نوع دوم دارد، با این تفاوت که آخرین فاصله آن بجاى نیم پرده حدود ۶/۱ پرده است و همانگونه که خیام دریافته است، این فاصله مطبوع براى اجراى موسیقى نیست مگر آنکه آن را بصورت تزئینى (مالش انگشت روى سیم یا وتر ساز) بکار ببرند که در این مورد بعدا توضیح لازم خواهیم داد.
نوع دوم به قول خیام، قوى و بسیار خوش آهنگ است و در اکثر شهرها بکار مىرفته: ۹۰-۲۰۴-۲۰۴
این نوع دوم که خیام یادآور شده است، مطابق همان دانگ اوّل گام موسیقى فیثاغورس است که داراى دو پرده طنینى و یک نیم پرده «بقیه» (طبق اصطلاح فارابى) است. تصور نشود که فیثاغورس مبتکر و مبدع این نوع گام بوده است، بلکه بدون شک پیش از او، این گام در کشورهاى شرق از قبیل: ایران، چین و هند موجود بوده است.
۱ نظر