نقدی بر «قطعه‌ای در ماهور» (۴)

همان‌طور که ذکر شد، در آنالیزی که می‌خوانید، نسخه صوتی «قطعه‌ای در ماهور» که توسط انتشارات ماهور در آلبومی به نام «گروه‌نوازی» منتشر شد را به عنوان نسخه مرجع قرار دادیم، چرا که به خاطر ضبط استودیویی، اشکالات اجرایی قابل اصلاح بوده است و طبعا، این نسخه مورد تایید نهایی آهنگساز نیز بوده است.

در نسخه دیگری که از این اثر به صورت تصویری موجود است، به جای ساز ویولون، از سازهای کمانچه و دو قیچک و به جای ویولا از قیچک آلتو استفاده شده است که این ترکیب در بیشتر اجراهای زنده «گروه سازهای ملی وزارت فرهنگ و هنر» به سرپرستی فرامرز پایور وجود داشته است.

این تغییر در سازبندی توسط آهنگساز برای شفاف‌تر شدن و سهولت در اجرای استودیویی این گروه اعمال می شده البته تنها در زمانی که رنگ صدایی سازهای آرشه‌ای ایرانی نقش خاصی نداشته است. در بسیاری از اجراهای استودیویی گروه پایور که رنگ سازهای آرشه‌ای ایرانی لازم بوده، از این سازها استفاده شده و صدای آنها به گوش می‌رسد.

بخش دیگری از این قطعه که در دست خط آهنگساز موجود است ولی در اجرای استودیویی تغییر کرده، اولین نت در میزان ۴۷ و ۴۹ است که برای جلوگیری از دیسونانس با ارکستر، به ترتیب نیم پرده و یک پرده، بالا رفته است.

بررسی سازبندی «قطعه‌ای در ماهور»

ارکستر سازهای ایرانی متشکل از سازهای: سنتور سل کوک، تار، عود، رباب، کمانچه، قیچک یک و دو، قیچک آلتو، نی سل و تنبک است و ساز سه‌تار نقش تکنواز را به عهده دارد.

الف) ناهماهنگی صوتی در اجرای طبیعی:

سه‌تار به خاطر ماهیت آکوستیکی‌اش، توانایی همراهی با این ارکستر، بدون وسایل تقویت کننده را ندارد، ضمن این که نی نیز تا حدی در هم‌نوازی با چنین ارکستری به مشکل ضعیف بودن صدا بر می‌خورد که بهتر است توسط امکانات تقویت صدا، به قدرت صدایی این ساز نیز کمک شود.

ب) بخش‌های نت نویسی نشده در نت نوشته:
به غیر از جایگاه اصلی اجرای نغمه ها در سازهای هر دو دسته (زهی و مضرابی)‌ که در نت مشخص نشده، بخشهایی که مربوط به اجرای قسمت آوازی و اجرای چهار مضراب برای سه‌تار است به علاوه بخشهایی که تنبک در کل قطعه می نوازد، نت نگاری نشده است و به اختیار نوازنده این دو ساز قرار داده شده است.

ج) وسعت صوتی قطعه:
در پارتیتوری که نگارنده از “قطعه‌ای در ماهور» تهیه کرده است، بالاترین نغمه را نی با «فا ۶» دارد و بم ترین نغمه را عود با «سل ۲» دارد اما به خاطر عدم مشخص شدن جایگاه اصلی نت ها در دست‌نوشته آهنگساز، عنوان یک پاسخ دقیق در این زمینه امکان پذیر نیست.

بررسی فرم قطعه

تذکر: طبعا می توان برای «قطعه‌ای در ماهور»، نسبت به نظرات مختلف، چندین نوع قسمت‌بندی را فرض کرد چراکه در جای‌جای قطعه تنوع ریتمیک و ملودیکی به صورت قابل توجه وجود دارد، پس برای عمومی‌تر شدن استنادهای این نوشته، تنها در بخش‌هایی که: ارکستر و تک‌نواز به طوری هر بخش را تمام می‌کنند که قطعه به طور کامل متوقف و بخش بعدی شروع می‌شود یا ملودی مسیر خود را تغییر قابل توجهی می دهد، بخش‌های مختلف این قطعه را تقسیم بندی کلان می‌کنیم. همچنین بخش‌هایی که به عنوان بداهه‌نوازی سه‌تار در نظر گرفته شده را در این نوشته بررسی نخواهیم کرد.

نگارنده، این قطعه را به ۱۳ قسمت تقسیم می‌کند که با شماره‌‌گذاری مصنف این اثر بر روی نت دست‌نوشته او (مورد استفاده برای تمرین)، تفاوت دارد:
A m. 1-13 B m. 14-23 C m. 24-69 D m. 70-102 E m. 103-106 F m. 104-106 G m. 107-113 H m. 114-146 I m. 148-173 J m. 173-192 K m. 192-203 L m. 204-232 M m. 233-251