گفتگوی هارمونیک
در سال ۱۳۳۳، شورایی از موسیقیدانان مشهور آن زمان از جمله: ابوالحسن صبا، موسی معروفی، سید حسین طـاهرزاده، روح اللّه خالقی، جواد معروفی، مشیر‌همایون شهردار و… تشکیل شد تا با نظارت مسئولین ذی‌ربط، تغییراتی کیفی در موسیقی رادیو ایجاد کنند، هرچند حیات این شورا بسیار کوتاه مدت بود. اسـناد و مدارک این شورای مهم در مـجله گـنجینه اسـناد، سال اول، شماره اول (پاییز ۱۳۷۰) به قلم سید علیرضا میر علی نقی به همراه چند شرح و تحلیل، منتشر شده است و نوشته ای که پیش رو دارید نیز بخشی از این اسناد می باشد که از روی سخنرانی روح الله خالقی (بـه نمایندگی از طرف آن شورا) در ۹ صبح جمعه ۲۵ فـروردین ۱۳۳۴، در رادیو تهران پیدا سازی شده است:
سالها بود که علاقه‌مندان هنرهای ملی انتظار داشتند کار موسیقی رادیو بـه دسـت کـسانی سپرده شود که به رموز فن آشنا باشند و بتوانند موسیقی رادیو را به طرز شـایسته‌ای اداره نـمایند. خـوشبختانه این موضوع از چندی قبل مورد توجه قرار گرفت و اداره کل انتشارات از چند تن استادان مـوسیقی دعـوت کرد که نظر خود را ابراز دارند. اولین مطلبی که به نظر می‌رسید ایـن بـود کـه شخاصی که مأمور این کار می‌شوند ثابت باشند و مدتی نسبتا طولانی سرپرستی این کـار را بـه عهده آنها گذارده شود تا بتوانند اقدامات اساسی به عمل آورند. به هـمین مـنظور طـرح تصویب نامه‌ای را پیشنهاد کردند که پس از چند جلسه تبادل‌نظر در تاریخ ۲۸ اسفندماه از تصویب نهائی هیئت وزیران گـذشت.
بـه موجب این تصویب‌نامه کمیسیونی به نام شورای عالی موسیقی تشکیل شده اسـت کـه در قـسمت موسیقی رادیو با اختیار تام و مستقلا انجام وظیفه خواهد کرد و هفت تن از کسانی که در ایـن هـنر سـوابق طولانی دارند به عضویت شورا انتخاب شده و با ابلاغ مقام نخست وزیـری از ۱۵ فـروردین در اداره کل انتشارات شروع به کار کرده‌اند.
شک نیست که چون گذشته چنین تشکیلاتی وجود نداشت، وضـع مـوسیقی آشفته شده بود و اصلاح اساسی انحرافات گذشته، فرصت و مطالعه و بودجه و اعتبار کـافی مـی‌خواهد و نباید شنوندگان محترم انتظار داشته باشند کـه یـک مـرتبه وضع دگرگون گردد و کاملا اصلاح شود، ولی طـبیعی است اعضای شورای که اکنون چنین مأموریتی یافته‌اند، تمام کوشش خود را به کـار خـواهند برد که وضع مطلوب‌تری دیـد آیـد و به تـدریج کـه مـوجبات فراهم گردد شالوده محکمی پی‌ریزی شـود.
بـه همین مناسبت در این چند روزه شروع به اقداماتی مقدماتی هم نموده‌اند که شـاید تـا اندازه‌ای آثار آن مشهود شده باشد.
نـظر اساسی شورا این اسـت کـه از این پس موسیقی اصیل و کـلاسیک ایـرانی از رادیو تهران پخش شود و کسانی که منحرف شده‌اند، راهنمایی گردند که دوباره راهـی صـحیح در پیش گیرند. مورخین، موسیقی ایـران را سـرچشمه مـوسیقی ملل مشرق مـی‌دانند.
جـای بسی تأسف است کـه مـا هنر خود را رها کنیم و از آهنگهای دیگران تقلید نماییم. آن هم چه تقلیدهای ناروایی از موسیقی خـارجی!
ایـران سرزمین ادب و شعر است. باز هم زهـی تـأسف که خـوانندگان مـا اشـعاری را بخوانند که روح سعدی و حـافظ از آن بیزار است!
آیا بهتر نیست که آهنگسازان جوان ساخته‌های قدما را مطالعه نمایند و از آنها در برنامه‌های رادیـو اسـتفاده کنند و ضمنا آهنگهای خود را هم بـنوازند و مـقایسه آن را بـه ذوق سـلیم اهـل هنر واگذارند؟
موسیقی- رادیو در آینه تاریخ
بابک بختیاری (نوازنده و مدرس ویلن)
رادیو با نظارت سازمان انتشارات و تبلیغات به ریاست استاد عیسی صدیق اعلم، بانی تاسیس دانشگاه تهران، اردیبهشت ماه سال ۱۳۱۹ در سالگرد تاج گذاری رضاشاه بنا شد. ریاست رادیو برعهده ابراهیم خلیل سپهری گذاشته شد و بعد از مدتی، بشیر فرهمند عهده دار آن شد. ابتدا دو ارکستر در زمینه موسیقی ایرانی تشکیل شد؛ یکی به سرپرستی استاد ابوالحسن صبا، یکی به سرپرستی استاد مرتضی محجوبی. تکنوازان مرحوم صبا ویلن، علی اکبر شهنازی تار، مرتضی محجوبی پیانو، حبیب سماعی سنتور و حسین تهرانی ضرب که برنامه ساز سولو داشتند. استاد مهدی خالدی دومین نفری بود که بعد از مرحوم صبا در رادیو ویلن سولو نواخت. بعدها کم کم با استخدام نوازندگان مختلف، ارکسترهای رادیو ایران به شش بخش تقسیم شدند: ارکستر ویژه به سرپرستی مشیر همایون شهردار، ارکستر شماره یک به سرپرستی حسینعلی ملاح و مهدی مفتاح، ارکستر شماره دو به سرپرستی مجید وفادار و علی تجویدی، ارکستر شماره سه به سرپرستی پرویز یاحقی و همایون خرم، ارکستر شماره چهار عباس شاپوری، ارکستر شماره پنج جواد لشگری و بزرگ لشگری، ارکستر شماره شش حبیب الله بدیعی. از فروردین ۱۳۳۴ داود پیرنیا که زمانی سمت معاونت نخست وزیری را داشت طرح برنامه گل ها را با تایید استاد نظام وفا و تصویب نصرت الله معینیان به مرحله اجرا گذاشت که ارکستر گل ها نام گرفت؛ در حقیقت ترکیبی از نوازندگان مختلف ارکسترهای رادیو که نشر ادبیات توامان با موج موسیقی برای شناخت عمیق تاریخ ادبیات همراه با طنین موسیقی بود. ضبط آثار ارکستر گل ها معمولا با علی اکبر نکوگر و تکنوازی ها وآوازها با محنک بود. بعدها صدابرداران مختلف مانند ایرج فهیمی و ایرج حقیقی و محمد جهانفرد و… هم به مرور اضافه شدند. بعد از مرحوم پیرنیا مدیریت گل ها به رهی معیری سپرده شد. بعد از درگذشت رهی، پژمان بختیاری و محمد میرنقیبی هدایت آن را به عهده گرفتند. گل های جاویدان، مفصل و همراه با متون شاعران برگزیده بود. سال ۱۳۴۹ برنامه «نوایی از موسیقی ملی» به پیشنهاد دکتر منوچهر جهانبگلو و تهیه کنندگی ابوالقاسم حسینی، برنامه ای که به تقلید از گل ها بود شروع به کار کرد. محمودی خوانساری خواننده پرسوز و گداز، اولین بار در این برنامه ترانه خواند؛ مرغ شباهنگ از اسداله ملک و معینی کرمانشاهی در افشاری که بسیار زیباست. همچنین برنامه ای در موج اف.ام به صورت استریوفونیک به رهبری مهندس همایون خرم. در دهه سی و چهل در کنار تمام برنامه های مستقل موسیقی در راستای اعتلای موسیقی و ادبیات غنی ایران، برنامه های گسترده ای در تجزیه تحلیل و تفسیر، ضبط و پخش می شد. برنامه «قول و غزل کاروان شعر و موسیقی» با طرح اسماعیل نواب صفا آغاز شد، «شهری در دل شهر ما» و «در گوشه کنار شهر» که حسین توصیفیان و پرویز یاحقی گویندگان آن بودند، «شادی و امید» که با سلام در چهارگاه با تار فرهنگ شریف آغاز می شد، «مرزهای دانش» که در تمام زمینه ها بود. از ادبیات، مباحث علمی از محیط طباطبایی تا پرفسور هشترودی، بزم شاعران مهدی سهیلی که تمام این برنامه ها به تهیه کنندگی و کارشناس مجری پرویز یاحقی ضبط می شد که از پرمخاطب ترین برنامه های دهه سی و چهل بود. سال ۱۳۵۰ در کنار ساز تنها که هر روز هفته به یک ساز و یک تکنواز از دهه سی اختصاص داشت به مدیریت محمد میرنقیبی که سال ها معاونت هنرستان موسیقی را به عهده داشت در برنامه ای با عنوان «تکنوازان»، حدود هشتصد برنامه در دستگاه ها و گوشه های ردیف موسیقی ملی شکل گرفت که از آثار ارزشمند بی کلام رادیو هستند. یکی از نکات مهم رادیو ایران آن سال ها، حضور فضل الله مهتدی (صبحی) بود که به نام قصه گوی رادیو شهرت داشت. صبحی با هدف آشنایی کودکان با موسیقی، این برنامه را با مثنوی افشاری آغاز می کرد و با صدا و لحن دلنشینش از قصه های مثنوی تا شاهنامه برای بچه ها می گفت؛ همین مساله سبب چاپ کتاب های مختلفی از داستان هایش شد؛ از دیوان بلخ افسانه های بوعلی سینا، عمو نوروز قصه ها و افسانه ها، افسانه های کهن که آثار ارزشمند کودکان در رادیو است. برنامه به موازات حضور بیژن فرزند زنده یاد داود پیرنیا، صبح ها از رادیو پخش می شد. زمانی که به مدد دوست عزیزم یوسف گوهری آرشیودار مکتوب از شهر بابل، تمام مکتوبات رادیو را به اتفاق بررسی می کردیم دریافتیم ظهور نصرت الله معینیان به عنوان مدیریت رادیو این رسانه را در اواسط دهه سی دگرگون کرد. به قول استاد عزیزم پرویز یاحقی از زمانی که معینیان مدیریت رادیو را بر عهده گرفت رادیو به معنای واقعی شد رادیو؛ تربیت صدابرداران حرفه ای، ورود دستگاه های امپکس حرفه ای و فرستادن صدابردارانی چون فریبرز امیر ابراهیمی به امریکا و دیدن دوره صدابرداری حرفه ای باعث توسعه بی تکرار این رسانه شد تا آنجا که بسیاری معتقدند دهه های سی تا پنجاه، دوران اوج رادیو بود.