نقشه‌برداری موسیقایی (۱)

دکتر خسرو جعفرزاده، موزیکولوگ و معماریْ ایرانی است که در عرصۀ موسیقی با نوشته‌های پژوهشی‌شان در زمینۀ موسیقی دستگاهی شناخته شده‌اند. با این حال، ایشان در وین درس معماری خوانده‌اند و دفتر معماری خودشان را دارند. در گفت‌و‌گوی پیشِ رو، که به صورت مکتوب و با ارسال چند پرسش کلّی، که بتواند دست مصاحبه‌شونده را برای پاسخ‌گویی باز بگذارد، انجام شد، ایشان به چند جنبه‌ای که به نظرشان می‌توان رابطه یا اشتراکی میان این دو هنر دید پرداخته‌اند، از جمله مسئلۀ آکوستیک و سالن‌های اجرای موسیقی در ایران، تأثیر معماری سالن‌ها بر ادراک موسیقایی مخاطبان، فضای مناسب اجرای موسیقی ایرانی و قیاس این دو هنر و بیان نوع تأثیرپذیری‌های ممکن از نظر ایشان.

چه فضاهایی را در ذهن دارید که توانسته باشند بر روی اثر هنری شما یا احساس شما هنگام اجرا تأثیر بهتری بگذارند؟ در اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی، به غیر از جنبه‌های آکوستیک، چه خصوصیّاتی را برای فضای اجرای اختصاصی آن پیشنهاد می‌کنید؟

من سازنده و نوازندۀ موسیقی یا به قول شما «آفرینندۀ موسیقی» نیستم. البته نوازندگی کرده و هنوز هم می‌کنم، امّا حیطۀ اصلی من در موسیقی، «موسیقی‌شناسی» و از آن دیدگاه، «نقادیِ موسیقی‌شناسی در ایران» است. تز اصلی من هم این است که «گفتمان موسیقی‌شناسی در ایران در هنرستان‌ها و دانشگاه‌ها یک گفتمان عامیانه است»، بنابراین شرکت من در این گفت‌‌وگو از دیدگاه موسیقی‌شناسی است.

من از دوازده سالگی (۶۲ سال پیش) با مشق ویلن به فرا‌گرفتن موسیقی ایرانی مشغول شدم. از همان ابتدا، موسیقی ایرانی، برایم معمّا بود و مرا به خود مشغول کرد و بعد از سی‌سالگی که به علّت تحصیلات و شغل مهندسی معماریْ خود را موظّف به حلّ مسئله‌ها می‌دانستم، به مطالعه و جست‌وجو مشغول شدم.

از حسن اتّفاق، تارنوازی و ردیف موسیقی ایرانی را از استاد عزیزم هوشنگ ظریف در وین یاد گرفتم. بررسی و شناخت موسیقی ایرانی بسیار مشکل‌تر از آن بود که اوّل گمان می‌رفت و بعد از سال‌ها سرگردانی، فهمیدم که شناخت از راه مطالعۀ متن‌های موجود، امکان‌پذیر نیست. دریافتم که مشکل اساسی در راه شناخت موسیقی ایرانی این است که گفتمان و زندگی موسیقی ایرانی از حدود پنج‌شش قرن گذشته، در یک فضای عامیانه به وجود آمده، شکل گرفته و ادامه دارد. در فضای عامیانه، شناخت هم به‌ناچار عامیانه است؛ یعنی هیچ گفته و نوشته‌ای، جُز برای گوینده، معتبر نیست. هیچ واژه‌ای تعریفی معیّن و تثبیت‌شده و تدوین‌شده ندارد. هر استادی با واژه‌ها و مفاهیم شخصی و نه چندان شفاف و دقیق خودش، به تعلیم مشغول است و تشتّت حکم‌فرماست.